ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հոգեբան – մասնագետ, որն աշխատում է հոգեբանության բնագավառում:

 

Հոգեբանություն – գիտություն, որն ուսումնասիրում է մարդու հոգեկան կյանքը` ընկալումները, հիշողությունը, մտածողությունն ու երևակայությունը, զգացմունքներն ու փոխհարաբերությունները, խառնվածքն ու բնավորությունը, և հոգեկան կյանքի բազմաթիվ այլ երևույթներ:

 

Հոգեկան կյանք – մարդու հոգեկան երևույթների, ապրումների պրոցեսը, դինամիկան ժամանակի ընթացքում: Թեև կապված է մարմնային (ֆիզիոլոգիական, կենսաքիմիական և այլն) գործընթացների հետ, բայց հարաբերականորեն անկախ է և ունի ուրույն օրինաչափություններ:

 

Հոգի – ըստ հնից եկող պատկերացումների` ստվերանման մի ակտիվ էություն, որը գտնվում է մարդու մարմնի մեջ և կառավարում է նրա վարքը, իսկ երբ մարմինը մեռնում է, լքում է այն ու հեռանում: Ըստ գիտական պատկերացումների` ավելի ճիշտ է խոսել անձի մեջ հատուկ կազմավորման` <<ես>> - ի մասին:

 

Իմացական գործընթացներ – հոգեկան այն գործընթացները, որոնց օգնությամբ մարդիկ իմանում, ճանաչում են և շրջապատող աշխարհը, և սեփական մարմինն ու հոգեկան հատկությունները: Իմացական գործընթացներ են` զգայություններն ու ընկալումները, հիշողությունը, մտածողությունը, երևակայությունն ու ինտուիցիան:

 

Վարք – մարդու այն շարժողական գործողությունները և դրանց համակարգերը, որոնք մատչելի են դիտման համար: Վարքն այն է, ինչ մարդ իրականում կատարում է իր շարժողական օրգանների օգնությամբ:

 

Մեթոդ – եղանակ, գործողությունների շարք, որի օգնությամբ ուսումնասիրում են այս կամ այն երևույթները: Կան գիտական հոգեբանության մի շարք մեթոդներ:

 

Դիտում – տեսողության և մյուս զգայարանների օգնությամբ մեզ հետաքրքրող երևույթների ընկալումն ու ընկալման արդյունքների գրանցումը:

 

Դիտում օբյեկտիվ – ուրիշի վարքը դրսից դիտելն ու նկարագրելը:

 

Ինքնադիտում օբյեկտիվ – սեփական վարքն օբյեկտիվորեն, դրսից դիտելն ու դիտման արդյունքների գրանցելը:

 

Գիտափորձ (էքսպերիմենտ) – լաբորատորիայի հատուկ պայմաններում կատարվող հետազոտություն, որի ժամանակ հնարավոր է դառնում բացահայտել մարդու վրա ազդող գրգռիչների (անկախ փոփոխականների) և նրա գործողությունների, խոսքի ու ապրումների (կախյալ փոփոխականների) կապը:

 

Զրույց հոգեբանական – անձի որևէ հոգեկան հատկությունն ուսումնասիրելու նպատակով նրա հետ հոգեբանի կազմակերպած զրույցը:

 

Հարցաթերթ – գրավոր հարցերի մի շարք, որը ներկայացվում է անհատին կամ խմբին` որոշակի հոգեբանական երևույթների (տեսակետներ, դիրքորոշումներ, մտադրություններ և այլն) բացահայտելու նպատակով:

 

Թեստ – խնդրի կամ խնդիրների մի խումբ, որը ներկայացնում են ուսումնասիրվող անձին` նրա որոշակի հատկության զարգացման աստիճանը որոշելու նպատակով: Դա անվանում են անձի հոգեբանական ախտորոշում (դիագնոստիկա):

 

 

Երկայնական հետազոտություններ – հետազոտության այն եղանակը, որի դեպքում մեկ կամ մի քանի մարդկանց որոշակի հոգեկան հատկութան փոփոխություններին ու զարգացմանը հետևում են մի քանի տարիների, երբեմն` տասնամյակների ընթացքում:

 

 

Պրոյեկցիա – մարդու հոգեկան հատկությունների և ներհոգեկան բովանդակությունների (գիտելիքների, մտքերի, երևակայության պատկերների, բնավորության գծերի և այլն) պրոյեկցիան որևէ արտաքին օբյեկտի` էկրանի, նկարի, նույնիսկ այլ մարդկանց վրա: Այդ կերպ մարդու ներհոգեկան բովանդակությունը կարծես դուրս է բերվում նրանից և օբյեկտիվ գոյություն է ստանում:

 

Հոգեբանության պատմություն – այն հոգեբանական գիտությունը, որն ուսումնասիրում է հոգեբանության զարգացման պատմությունը` սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը:

 

Ընդհանուր հոգեբանություն – հոգեբանության այն բնագավառը, որն ուսումնասիրում է հոգեբանության առարկայի և մեթոդների բնույթը, հոգեբանության իմաստասիրական հիմքերը, իմացական գործընթացները, հոգեկան գործունեության մակարդակները և այլ հիմնարար խնդիրներ:

 

Անձի հոգեբանություն – հոգեբանության այն բնագավառը, որն ուսումնասիրում է անձի կառուցվածքը, վարքի մոտիվացիան, ինքնագիտակցությունը, բնավորությունը, խառնվածքը, ընդունակութունները և այլ խնդիրներ:

 

Սոցիալական հոգեբանություն – կարևորագույն հոգեբանական գիտություն, որն ուսումնասիրում է մարդկային հարաբերություններում ծագող հոգեբանական երևույթները, սոցիալական ազդեցության մեխանիզմները և բազմաթիբվ այլ հարցեր:

 

Տարիքային զարգացման հոգեբանություն – հոգեբանական գիտություն, որն ուսումնասիրում է մարդու հոգեկան զարգացման փոփոխությունների ընթացքը` ծննդյան օրից մինչև մահը:

 

Հոգեբանական գենետիկա – նորագույն գիտություն, որն ուսումնասիրում է հոգեկան հատկանիշների ժառանգման խնդիրները:

 

Կլինիկական հոգեբան – կլինիկական հոգեբանության մասնագետ, որն աշխատում է հիվանդանոցներում և կլինիկաներում, ուսումնասիրում է հիվանդների անձը և օժանդակում բուժմանը:

 

Դպրոցի հոգեբան – հոգեբան, որն աշխատում է դպրոցում և օգնում է աշակերտներին տարբեր տեսակի հոգեբանական դժվարությունների հաղթահարման գործում:

 

 

Ուշադրություն – մարդու հոգեկան ակտիվության ուղղվածությունը դեպի որոշակի առարկաներ և երևույթներ:

 

 

Արտաքին ուշադրություն – մարդու հոգեկան ակտիվության ուղղվածությունը դեպի սեփական ներաշխարհի երևույթները մտքերը, (մտապատկերներն ու ապրումները):

 

 

Կամածին ուշադրություն – ուշադրության այն տեսակը, որն առաջ է գալիս և պահպանվում է գիտակցական ցանկությամբ և կամային ճիգերի օգնությամբ:

 

 

Ոչ կամածին ուշադրություն – ինքնաբերաբար, առանց մտադրության առաջ եկող ուշադրություն: Այն դիտվում է անսպասելի, ուժեղ և նոր գրգռիչների ազդեցության դեպքում:

 

 

Հետկամածին ուշադրություն – ուշադրության այն տեսակը, որը ծագում է կամածին ուշադրությունից հետո, երբ ուշադրության առարկայի կամ կատարվող աշխատանքի նկատմամբ հետաքրքրություն է առաջանում:

 

 

Ուշադրության կենտրոնացվածություն – հոգեկան գործունեության կենտրոնացումը մեկ կամ փոքրաթիվ օբյեկտների վրա, որի շնորհիվ դրանք ընկալվում են հստակորեն և ամենայն մանրամասնությամբ:

 

 

Ուշադրության ծավալ – կարճ ժամանակահատվածում (0,1) վր ուշադրության կենտրոնում գտնվող և հստակորեն ընկալվող առարկաների քանակը:

 

 

Ուշադրության բաշխում – ուշադրությունը միաժամանակ մի քանի առարկաների կամ մեկից ավելի գործերի վրա կենտրոնացած պահելը:

 

 

Ուշադրության կայունություն – սա ուշադրության ժամանակային բնութագիրն է, կայուն է այն մարդու ուշադրությունը, ով երկար ժամանակահատվածում իր ուշադրությունը կարողանում է կենտրոնացած պահել որոշակի օբյեկտի կամ գործունեության վրա:

 

 

Ցրվածություն – ուշադրությունը քիչ թե շատ տևականորեն որևէ առարկայի վրա կենտրոնացնելու անկարողությունը: Կայունության հակադարձ հատկությունն է:

 

 

Դիտողականություն – երևույթների նկատմամբ ուշադիր լինելու և մանրամասնությունները նկատելու ընդունակությունը:

 

 

Ուշադրության ընտրականություն – մարդու ուշադրության ընտրական ուղղվածությունն այն երևույթների նկատմամբ, որոնք նրա համար հետաքրքիր են և կարող են բավարարել նրա պահանջմունքները:

 

 

Զգայարան – զգայություններ առաջ բերող ֆիզիոլոգիական օրգան (տեսողական զգայարան, լսողական զգայարան և այլն):

 

 

Զգայություն – տարրական հոգեկան երևույթ, առարկաների առանձին հատկանիշի արտացոլումը մարդու հոգեկան աշխարհում: Զգայությունների օրինակներ են գույնը, կոշտությունը, սառնությունը, հոտը, ցավը և այլն:

 

Զգայունակություն – շատ թույլ գրգռիչներն ընդունելու և դրանց ազդեցության տակ զգայություններ առաջ բերելու ընդունակությունը, որը հատուկ է մարդու զգայարաններին:

 

 

Զգայության ստորին բացարձակ շեմ – գրգռիչի այն ամենափոքր մեծությունը, որի ազդեցության տակ համապատասխան զգայարանում նոր միայն հազիվ նշմարելի զգայություն է առաջանում:

 

Զգայության վերին բացարձակ շեմ – գրգռիչի այն ամենամեծ արժեքը, որի դեպքում զգայարանը դեռևս նորմալ զգայություն է առաջ բերում:

 

 

Տարբերակման (դիֆերենցիալ) զգայունակություն – գրգռիչի ուժի այն նվազագույն փոփոխությունը, որը զգայության փոփոխություն է առաջ բերում:

 

Ենթագիտակցական ընկալում – այնպիսի զգայություն կամ ընկալում, որը չի գիտակցվում, թեև ազդում է հոգեկան կյանքի, իսկ երբեմն` նաև մարդու վարքի վրա:

 

 

Ադապտացիա – հարմարում, համակերպում:

 

Ադապտացիա զգայական – մարդու և կենդանիների զգայարանների ադապտացիան ազդող գրգռիչների ուժին:

 

 

Ադապտացիա մթնային – մարդու աչքերի ադապտացիան մութ միջավայրին:

 

 

Ադապտացիա լուսային – մարդու աչքերի ադապտացիան լուսավոր միջավայրին:

 

Փոխհատուցում զգայական – որոշ զգայարանների աշխատանքի և զգայունակության թուլացման հետևանքով առողջ զգայարանների զգայունակության ուժեղացումը:

 

Ընկալում – առարկաների ամբողջական պատկերների արտացոլումը մարդու հոգեկանում:

 

Ըմբռնում – մտքով լրացված, իմաստավորված, հասկացված ընկալում:

 

Ընկալման ամբողջականություն – առարկայի ամբողջական պատկերի առաջացումը մարդու գիտակցության մեջ:

 

Ընկալման իմաստավորվածություն – ընկալման ընթացքում մտածողության և խոսքի օգտագործումը, որի շնորհիվ ընկալվող պատկերը նաև հասկացվում է` վերագրվելով որևէ դասի:

 

 

Ընկալման կոնստանտություն – ընկալման պայմանների փոփոխության դեպքում մարդու հոգեկանում առարկայի պատկերի անփոփոխությունը:

 

 

Զգայական մեկուսացում – այն վիճակը, երբ մարդու զգայարանների վրա արտաքին գրգռիչներ չեն ազդում: Այդպիսի վիճակ կարելի է ստեղծել հատուկ փորձարարական խցիկներում:

 

 

Հալյուցինացիա – ցնորք, զգայապատրանք, այսինքն` այնպիսի հոգեբանական պատկեր, որին համապատասխանող առարկա մարդու շրջապատում չկա:

 

Հիշողություն – ընկալվածը հոգեկանում (գլխուղեղում) պահելու և վերարտադրելու ընդունակությունը, որը նաև բարդ հոգեկան գործընթացների մի խումբ է:

 

 

Մտապահում – հիշողության սկզբնական գործընթացը` ընկալվածը մտքում պահելու ընթացքը:

 

Վերարտադրություն – մտքում պահած գիտելիքներն ու տպավորությունները գիտակցության ու վարքի ոլորտը վերադարձնելու երևույթը:

 

Մոռացում – հիշողության մեջ պահված տպավորություններն ու գիտելիքները վերարտադրելու անհնարինությունը:

 

Հիշողություն ակնթարթային  (վայրկենական) – հիշողության այն մակարդակն է, որտեղ ընկալված տեղեկությունները մնում են 0,1-0,25 վայրկյանի ընթացքում:

 

Հիշողություն օպերատիվ (կարճատև) – հիշողության այն մակարդակը, որտեղ ընկալված ինֆորմացիան մնում է շատ երկար, երբեմն ողջ կյանքի ընթացքում:

 

 

Հիշողություն տևական (երկարաժամկետ) – հիշողության այն մակարդակը կամ տեսակը, որտեղ ընկալված ինֆորմացիան մնում է շատ երկար, երբեմն ողջ կյանքի ընթացքում:

 

 

Կոնսոլիդացիա (ամրապնդում) կարճատև - հիշողությունից ինֆորմացիայի անցումն ու ամրապնդումը տևական հիշողության մեջ: Հոգեկան բարդ և հիմնականում ենթագիտակցական գործընթաց է:

 

Պատկերավոր հիշողություն – հիշողության այն տեսակը, երբ ինֆորմացիայի մտապահումն ու վերարտադրությունը կատարվում են մտապատկերների օգնությամբ: Պատկերավոր հիշողության ենթատեսակներն են` տեսողական, լսողական, հոտառական և այլն:

 

Խոսքային – տրամաբանական հիշողություն – խոսքի, տրամաբանական դատողությունների միջոցով արտահայտված ինֆորմացիայի մտապահումը և վերարտադրությունը:

 

Շարժողական հիշողություն – սեփական շարժումների մտապահումն ու վերարտադրությունը:

 

 

Հուզական հիշողություն – սեփական հույզերի և զգացմունքների մտապահումն ու վերարտադրությունը:

 

Զուգորդություն – երկու կամ ավելի երևույթների (մտապատկերների, սիմվոլների, նշանների) կապ: Ասոցիացիա:

 

Զուգորդություն ըստ նմանության կամ տարբերության – առարկաների մտապատկերների միջև ստեղծվող կապ` ըստ նրանց մեջ նման կամ տարբեր (հակադիր) գծերի առկայության:

 

Զուգորդություն ըստ առընթերության – երկու կամ ավելի մտապատկերների, սիմվոլների կամ գործողությունների միջև այնպիսի կապ, որն առաջ է գալիս նրանց տարածական կամ ժամանակային առընթերության (այսինքն` իրար կողքի լինելու) հիման վրա:

 

Զուգորդություն իմաստային – մտապատկերների կամ նշանների այնպիսի կապ, որն առաջ է գալիս մեկ մտքի մեջ նրանց միավորման և այդ մտքի (իմաստի) հասկացման հիման վրա:

 

Մնեմոնիկա – հուն. մնեմե բառից, որ նշանակում է հիշողություն: Հիշելու, գիտելիքներ մտապահելու արվեստ, որն սկսել է զարգանալ դեռևս Հին աշխարհում:

 

Ոչ կամածին մտապահում – գիտելիքների և տպավորությունների այնպիսի մտապահում, որը կատարվում է առանց գիտակցման նպատակադրման և կամային ջանքերի:

 

 

Կամածին մտապահում – մտապահման այն տեսակը, երբ մարդ իր առաջ գիտակցորեն որևէ նյութ մտապահելու նպատակ է դնում և ջանքեր ու հնարներ է օգտագործում այդ նպատակին հասնելու համար:

 

<<Զեյգարնիկի էֆեկտ>> - կիսատ թողած գործերն ու խնդիրները լավ հիշելու երևույթը `ի տարբերություն ավարտին հասցրած գործերի, որոնք մոռացվում են:

 

Հիպերմնեզիա - հիշողության, հատկապես վերարտադրության ուժեղացում:

 

 

Ռեմինիսցենցիա – հետաձգված վերարտադրության ավելի լրիվ ու հստակ լինելու երևույթը` համեմատած սովորելուց անմիջապես հետո կատարված վերարտադրության հետ:

 

Էյդետիզմ – այն երևույթը, երբ մտապատկերները նույնքան պայծառ ու մանրամասն են, որքան և ընկալման համապատասխան պատկերները: Երեխաներից շատերն օժտված են էյդետիզմով:

 

Ինքնագիտակցություն – իր մասին մարդու պատկերացումների և գնահատականների համակարգը: Անվանում են նաև <<Ես>> կամ ես – կոնցեպցիա:

 

Անձ – մարդու հոգեկան հատկությունների ամբողջությունը, որը համակարգ է կազմում:

 

 

Արտակարգ հիշողություն – միջինի համեմատ շատ ավելի արդյունավետ հիշողություն:

 

Բացարձակ հիշողություն – այնպիսի հիշողություն, որն ունեցող մարդը իր ընկալումներից ոչինչ չի մոռանում:

 

Հիպնոպեդիա – բնական քնի կամ հիպնոսի վիճակում գիտելիքներ սովորեցնելու փորձարարական մեթոդիկա:

 

 

Դրդապատճառ – այն ներքին մղումը, ցանկությունը կամ նպատակի պատկերը, որը մարդուն մղում է ակտիվության:

 

 

Ակտիվություն - մարդու գործունյա վիճակը: Տվյալ դեպքում` սովորած գիտելիքները կյանքում ծագած խնդիրների լուծման ընթացքում օգտագործելը, կրկնությունները և այլն:

 

 

Մտածողություն – հոգեկան իմացական գործընթաց, ամենից հաճախ` խնդրի լուծման գործընթաց, որի օգնությամբ մենք իմանում ենք երևույթների թաքուն կողմերն ու գոյության օրինաչափությունները:

 

 

Միտք – մտածական գործունեության արդյունքը, որը սովորաբար ներկայացված է լինում խոսքի միջոցով` դատողությունների և մտահանգումների ձևով:

 

 

Խնդիր – որոշակի նպատակ, որին պետք է հասնել որոշակի պայմաններում: Այդպիսի նպատակ կարող է լինել որևէ անհայտ մեծություն գտնելը, որևէ դրույթ ապացուցելը և այլն:

 

Վերլուծություն – մտածողության առարկայի պատկերը կամ նրան վերաբերող միտքը մասերի բաժանելը, տրոհելը:

 

 

Համադրություն – մտածողության առարկայի առանձին հատկությունների մասին պատկերացումներն ու միտքը մեկ ամբողջական պատկերի մեջ միավորելու գործընթացը:

 

 

Համեմատություն – վերլուծության և համադրության միջոցով երկու կամ ավելի թվով առարկաների նման կամ տարբերվող հատկությունների բացահայտումն ու գիտակցումը:

 

 

Վերացարկում – մտքով առարկաների առանձին հատկանիշների առանձնացումն ու մյուսները <<մոռանալը>>:

 

 

Ընդհանրացում – մի շարք առարկաների մեջ հայտնաբերված հատկության վերագրումը, տարածումը առարկաների (դասի) խմբի վրա:

 

 

Լեզու – սիմվոլների (նշանների) համակարգ և դրանք միմյանց կապելու կանոնները:

 

 

Խոսք – լեզվի օգտագործման ընթացքը: Խոսքը լինում է ներքին, արտաքին, բանավոր, գրավոր և այլն:

 

 

Հասկացություն – միտք, որն արտահայտված է առանձին բառով կամ բառակապակցության միջոցով:

 

 

Մտածողություն առարկայական – մտածողության այն տեսակը, որն ընթանում է առարկաների հետ կոնկրետ գործողություններ կատարելիս:

 

 

Մտածողություն պատկերավոր – մտապատկերների վերլուծության և համադրության գործընթացները:

 

 

Մտածողություն կոմպլեքսային – մտածական բարդ գործընթաց, որի մեջ կան մտածողության բոլոր երեք հիմնական տեսակները:

 

 

Միտք – մտածական գործընթացի արդյունքը:

 

 

Մտածողության վերլուծական տիպ – այնպիսի մտածական տիպ, որի մեջ գերակշռող գործողությունը մտքի առարկաների վերլուծությունն է:

 

Մտածողության համադրական տիպ – մտածողության այն անհատական տիպը, որի մեջ գերակշռողը համադրական գործողությունն է:

 

Մտքի խորություն – երևույթների էական հատկություններն ու պատճառական կապերը մտքով բացահայտելու ընդունակությունը:

 

Մտքի ճկունություն – միևնույն խնդիրը լուծելու տարբեր հնարներ գտնելու ընդունակությունը:

 

 

Մտքի հետևողականությունը - սկսած մտավոր գործունեությունը, այդ թվում նաև խնդիրների լուծումը մինչև վերջ հասցնելու ընդունակությունը:

 

 

Վերարտադրական մտածողություն – խնդիրների լուծում արդեն հայտնի եղանակներով` առանց միանգամայն նոր արդյունքների ստացման:

 

Ստեղծագործական մտածողություն – մտածողության այն տեսակը, որի օգնությամբ միանգամայն նոր արդյունքներ են ստացվում:

 

 

Աշխարհի պրոբլեմային ընկալում – իրականության մեջ չլուծված խնդիրներն ու թաքուն օրինաչափությունները նկատելու ընդունակությունը, որը հատուկ է ստեղծագործական օժտվածություն ունեցող մարդկանց:

 

Ճշմարտություն – այնպիսի միտք, որը համապատասխանում է իրականությանը:

 

Երևակայություն – մտապատկերների հետ կատարվող ներհոգեկան այնպիսի գործողություն կամ գործընթաց, որի շնորհիվ ստացվում են նոր մտապատկերներ կամ հայտնի մտապատկերների նոր զուգորդություններ:

 

Ֆանտազիա – իրականությունից առանձնապես հեռացած երևակայություն, ինչպես նաև նրա արդյունքները (ֆանտազիաներ):

 

Ագլյուտինացիա – իրականության մեջ իրար հետ կապ չունեցող առարկաների կամ կենդանիների պատկերների միավորումը և բարդ, հաճախ ֆանտաստիկ պատկերների ստացումը:

 

Ընդգծում – գեղարվեստական ստեղծագործության հնար, երբ անձի որևէ բնորոշ գիծ նկարում կամ վեպում ներկայացվում են շատ հստակ, առաջին պլան մղված:

 

Չափազանցում – երևակայության աշխատանքի այն հնարը, որի դեպքում մարդու որևէ բնորոշ գիծ ցույց է տրվում սովորականից ավելի ուժեղ, մեծ և այլն:

 

Երազանք – ցանկալի ապագայի պատկեր, որը ստեղծվում է առավելապես երևակայության աշխատանքի շնորհիվ:

 

Անուրջ – երևակայական այնպիսի պատկերի ստեղծումը, որոնց իրականացումը գործնականում անհնարին է:

 

Մշակույթ – այն ամենը, ինչը երկրի վրա ստեղծվել է մարդկային գործունեության հետևանքով` գործիքներ, տներ, ճարտարապետական կոթողներ, գիտություն, գրականություն և այլն:

 

Երաժշտական երևակայություն – լսողական մտապատկերների օգնությամբ իրագործվող այն ներհոգեկան գործընթացները, որոնց շնորհիվ երաժշտական գործեր են ստեղծվում:

 

Խոսքային երևակայություն – երևակայության այն գործընթացները, որոնց <<նյութը>> բառերն են, խոսքը: Դրանց տակ միշտ կան թեկուզ չգիտակցվող տարբեր տեսակի մտապատկերներ:

 

Ինքնաքննադատություն – սեփական մտքերն ու գործողությունները սխալ համարելը, սեփական հնարավորությունները կասկածի տակ դնելը:

 

<<Ուղեղային գրոհի>> մեթոդ կամ բրեյնստորմինգ – մտածողության և երևակայության աշխատանքն ակտիվացնող մեթոդներից մեկը:

 

Ֆունկցիա - հայերեն` գործառնություն, այն դերը, որ տվյալ առարկան կարող է կատարել: Պարզ ասած` այն, ինչ կարելի է անել տվյալ առարկայի օգնությամբ: Օրինակ` գրիչը գրելու համար է, բանալին` կողպեքը բացելու և փակելու, բահը` փորելու և այլն:

 

Ընդունակություն – որևէ գործունեություն հաջողությամբ կատարելու մարդու ներքին հնարավորությունը:

 

Բանականության (ինտելեկտի) թեստ – հատուկ խնդիրների խումբ, որը ներկայացվում է փորձարկվողին` նրա բանականության զարգացման մակարդակը որոշելու նպատակով:

 

 

Արտակարգ հաշվիչներ – այն մարդիկ, ովքեր կարողանում են մտքում բարդ հաշվումներ կատարել: Այսպիսի օժտվածության գաղտնիքը մինչև վերջ պարզված չէ:

 

Փոխհատուցում – որևէ ընդունակության կորուստը կամ բացակայությունը մեկ այլ ընդունակությամբ փոխարինելը:

 

Նախապաշարմունք – կանխակալ և սխալ կարծիք մարդկանց մասին: Այդպիսի կարծիքները լուրջ ուսումնասիրությունների վրա չեն հենվում և միտումնավոր են:

 

Հոգեկան տիրույթ – պատկերացում այն մասին, որ մարդու հոգեկան աշխարհը յուրահատուկ տարածական կազմավորում է, տիրույթ, որն ունի իր մի շարք ոլորտները կամ մակարդակները:

 

 

Գիտակցություն – հոգեկանի տիրույթի վերին, բայց անկայուն ոլորտը, որը ծագում է արթնանալու հետ միասին, իսկ քնած ժամանակ անհետանում է:

 

Գիտակցում – հոգեկան գործընթաց (պրոցես), որի ընթացքում մարդու որոշ հոգեկան երևույթներ (ընկալումներ, հուշեր, մտքեր և այլն) դառնում են գիտակցված, այսինքն` անցնում են գիտակցության ոլորտ:

 

Ես – մարդկային անձնավորության միջուկը, կենտրոնը, որը յուրաքանչյուրի մեջ ընկալվում է անմիջականորեն:

 

Ես – կոնցեպցիա – պատկերացումների և գնահատականների համակարգ սեփական անձի ֆիզիկական և հոգեբանական գծերի մասին:

 

Ես - պատկեր – ժամանակի յուրաքանչյուր պահի գիտակցական վիճակի մեջ գտնվող մարդու ես- կոնցեպցիայի գիտակցված մասը: Մարդն իր ես- պատկերներն ընկալում է ներհայեցողաբար:

 

Անգիտակցական – մարդուն ժառանգականորեն տրված հոգեկան հատկությունների և ապրումների ամբողջությունը, որը չի գիտակցվում: Անգիտակցականը նաև բնածին է:

 

Ենթագիտակցություն – հոգեկանի այն ոլորտը, որը ձևավորվում է ծնվելուց հետո, անհատական հոգեկան զարգացման ընթացքում: Ես- կոնցեպցիան (ինքնագիտակցությունը) ևս յուրաքանչյուր պահի հիմնականում ենթագիտակցական է:

 

Հիպնոս – հոգեկանի հատուկ վիճակ, որն առաջ է բերվում հատուկ եղանակներով և արտաքնապես նման է քնի: Այդ վիճակում մարդն ունի ակտիվ հոգեկան գործունեություն և հիպնոլոգի պահանջով կարող է բարդ գործողություններ կատարել:

 

Լուսնոտություն – քնած ժամանակ վրա հասնող հատուկ վիճակ, որի մեջ հայտնված մարդը, քնած մնալով, բարդ շարժողական գործողություններ է կատարում: Արթնանալուց հետո այդ ամենը մոռանում է:

 

 

Լեթարգիական քուն – արհեստական քնի վիճակ, որը սովորաբար վրա է հասնում հոգեկան ուժեղ ցնցումների հետևանքով:

 

 

Հույզ (էմոցիա) – մարդու սուբյեկտիվ վերաբերմունքը երևույթների նկատմամբ, դրանց տրվող գնահատականի արտահայտությունը:

 

Զգացմունք – կայունացած հուզական վերաբերմունք (դիրքորոշում) որոշակի մարդկանց կամ այլ երևույթների նկատմամբ:

 

Ապրում - հույզերի և հուզամտածական զուգորդությունների հերթափոխումը ժամանակի ընթացքում:

 

 

Գերմոտիվացիա – մարդու գործունեության դրդապատճառների այնպիսի մեծ ուժ, որն արդեն կազմալուծում է այդ գործունեությունը: Այն առաջ է բերում   գերուժեղ հուզական վիճակներ:

 

Հիմնական հույզեր – դրանք այն հույզերն են, որոնք ժառանգական են, և որոնց զուգորդություններից առաջանում են բազմաթիվ այլ երկրորդային հույզեր:

 

Երկարժեք (ամբիվալենտ) հույզեր – այնպիսի բարդ հույզեր, որոնք մարդուն միաժամանակ և´ հաճույք են պատճառում, և´ տհաճություն:

 

Ստենիկ հույզեր – այդպես են անվանում մարդուն ակտիվացնող հույզերը (օրինակ` վախը, հետաքրքրությունը և այլն):

 

Աստենիկ հույզեր – այն հույզերը, որոնք մարդուն թուլացնում և անգործունյա են դարձնում:

 

Բարձրագույն զգացմունքներ – այն զգացմունքները, որոնք առաջանում են մարդու գործունեության բարձրագույն տեսակների` գեղագիտական ընկալումների, բարոյական վարքի, մտավոր և ստեղծագործական աշխատանքի և արդյունավետ աշխատանքային գործունեության ընթացքում:

 

Գեղագիտական զգացմունքներ – մարդու այն զգացմունքները, որոնք առաջ են գալիս գեղեցիկն ու տգեղը, ներդաշնակն ու աններդաշնակը ընկալելիս:

 

 

Բարոյական զգացմունքներ – զգացմունքներ, որ մենք ունենում ենք մեր և ուրիշների վարքին բարոյական գնահատականներ տալիս:

 

 

Իմացական զգացմունքներ – այն զգացմունքները, որ մենք ունենում ենք երևույթներն ըմբռնելու, հասկանալու, կանխատեսելու և ստեղծագործելու ընթացքում:

 

Գործնական (պրակտիկ) զգացմունքներ – գործնական աշխատանք կատարելիս, նյութական և հոգևոր արժեքներ ստեղծելիս մարդու ունեցած զգացմունքները:

 

Զգացում – հուզական բարդ հոգեվիճակ, որի մեջ մտնում են` հույզ, իմացական բաղադրիչներ և կանխատեսում:

 

Սեր – զգացում, որի մեջ հիմնականն այն է, որ նրա օբյեկտը մեծ, երբեմն անփոխարինելի արժեք է համարվում:

 

Սեր սեռական – երկու սեռերի ներկայացուցիչների միջև առաջ եկող սերը:

 

Սեր այլասիրական – սեր, որի նպատակը սիրած էակին երջանիկ դարձնելն է:

 

Սեր եսասիրական – սիրո այն տեսակը, որի դեպքում անհատը մտահոգված է իր երջանկությամբ, նա իր զգացմունքներն ավելի կարևոր է համարում, քան սիրած էակի երջանկությունը:

 

Խանդ – հատուկ զգացում, որն ազդարարում է մարդուն, որ իր սերը վտանգված է, որ կարող է կորցնել սիրեցյալին: Խանդը պարունակում է սեր, ատելություն և ագրեսիվություն ինչպես սիրած էակի, այնպես էլ հնարավոր մրցակցի նկատմամբ:

 

Տեղորոշում (հոգեկան ֆունկցիաների) – գլխուղեղում որոշակի հոգեկան ֆունկցիա կառավարող կենտրոնի առկայությունը: Օրինակ` կան հուզական կենտրոններ, հիշողության, խոսքի և այլ տեղամասեր:

 

Հոգեմարմնային (փսիխոսոմատիկ) կապեր – կապեր, որոնք գոյություն ունեն հոգեկան երևույթների և մարմնում կատարվող ֆիզիոլոգիական գործընթացների միջև: Այդ կապերի մասնավոր տեսակը հույզերի կապն է մարմնային փոփոխությունների հետ:

 

Խառնվածք – հոգեկան բնածին գծերի մի ամբողջություն, որը բնորոշում է մարդու հոգեկան գործունեությունն իր շարժունության, դինամիկ տեսակետից:

 

Խառնվածքի բաղադրիչներ – խառնվածքի հոգեբանական համակարգը կազմող հատկություններ` զգայնություն, ռեակտիվություն, ակտիվություն, ինտրովերսիա և այլն:

 

Խառնվածքի տիպեր – խառնվածքի մեջ մտնող հոգեկան գծերի տարբեր զուգորդություններ: Հիմնական տիպերն են` սանգվինիկ, խոլերիկ, ֆլեգմատիկ և մելանխոլիկ:

 

Բնավորություն – հոգեկան գծերի և միտումների համակարգ, որն առաջ է եկել մարդու անհատկան զարգացման ընթացքում և որոշակի ոճ է հաղորդում նրա վարքին:

 

Բնավորության գիծ – բնավորության որևէ առանձին հատկություն, օրինակ` չարություն, բարություն, ծուլություն, հայրենասիրություն և այլն:

 

Բնավորության մակերեսային գիծ – բնավորության այնպիսի գիծ, որն անմիջականորեն դրսևորվում է մարդու վարքում և արտահայտիչ շարժումներում:

 

Բնավորության խորքային գիծ – բնավորության այնպիսի գիծ, որը թաքուն է մնում, այսինքն` մարդու վարքում և արտահայտիչ շարժումներում չի դրսևորվում:

 

Տիպավորում – հոգեբանական հետազոտության այն գործընթացը, որի միջոցով հոգեբաններն առանձնացնում և դասակարգում են բնավորության տարբեր տիպեր ունեցող մարդկանց:

 

Անարդյունավետ տիպ – այն անձնավորությունը, որը ոչ մի օգտակար բան չի ստեղծում հասարակության մեջ, այլ միայն ուրիշների կողմից ստեղծված բարիքների սպառող է:

 

Արդյունավետ տիպ – ստեղծագործող տիպի անձնավորություն, որը բարիքներ է ստեղծում, հարստացնում է մարդկանց և հասարակության կյանքը:

 

Վարքի ոճ – վարքի կատարման ձևերի, միջոցների և եղանակների անհատական առանձնահատկությունները:

 

Վերագրում – ուրիշի վարքը դիտելով` նրան բնավորության գծեր, դրդապատճառներ և այլ հոգեբանական հատկություներ վերագրելը: Ատրիբուցիա:

 

Ֆիզիոգնոմիկա – տեսակետ այն մասին, որ գլխի ձևի ու դիմագծերի և բնավորության միջև գոյություն ունեն կապեր:

 

Կամք – բնավորության բարդույթ, որը թույլ է տալիս վճիռներ կայացնել, իրագործել դրանք և հաղթահարել ծագող դժվարությունները:

 

Բնավորության կամային գծեր – բնավորության այն գծերը, որոնք մտնում են կամքի հոգեբանական բարդույթի մեջ: Դրանցից են` վճռականությունը, համառությունը, տոկունությունը և այլն:

 

Համարձակություն անհատական – հնարավոր անհաջողությունից չվախենալն ու վտանգին դեմ-դիմաց գնալը:

 

Համարձակություն խմբային - նույնը` խմբի մակարդակում:

 

Սոցիալական խումբ – մարդկանց խումբ, որը կազմված է երկու կամ ավելի անդամներից:

 

Առաջնորդ (լիդեր) ոչ պաշտոնական – խմբի կազմում ինքնաբերաբար առաջ մղված առաջնորդ:

 

Առաջնորդ (լիդեր) պաշտոնական – վերադաս ղեկավարի կողմից տվյալ խմբում պաշտոնապես նշանակված առաջնորդ:

 

 

Սոցիալական նորմ – կանոն, որը ստեղծվել է մարդկանց վարքն ու հարաբերությունները կարգավորելու համար:

 

Զիջողականություն – նորմերի մի մասն ընդունելը և ըստ դրանց պահանջների գործելը:

 

Կոնֆորիզմ – Հեղինակավոր անձի կամ խմբի հետ համաձայնվելը` հաճախ սեփական համոզմունքներին հակառակ:

 

Ավտորիտարիզմ – առաջնորդի աշխատանքի այն ոճը, որի դեպքում նա շատ խիստ է իր ենթակաների հետ, բայց հեշտ ենթարկվող` վերադասի հետ ունեցած հարաբերություններում, սիրում է պատժել, անհանդուրժող է:

 

Դեմոկրատիզմ – կառավարման ոճ, որին հատուկ է մարդասիրությունը, ուրիշների իրավունքների նկատմամբ հարգանքը, մտքի ճկունությունը և այլ դրական հատկություններ:

 

Հանդուրժողականություն զգայական – զգայարանների վրա ազդող գրգռիչների նկատմամբ հանդուրժողականությունը, օրինակ` աղմուկի նկատմամբ:

 

Հանդուրժողականություն սոցիալ-հոգեբանական – հանդուրժողականություն ուրիշի անձի և հայացքների նկատմամբ:

 

Անհանդուրժողականություն – ուրիշի տեսակետների, խառնվածքի ու բնավորության գծերի նկատմամբ բացասական, անհանդուրժող վերաբերմունքը: Հաճախ զուգորդվում է բռնությամբ ուրիշին փոխելու հետ:

 

Սոցիալական ընկալում – այլ մարդկանց, խմբերի և ընդհանրապես սոցիալական երևույթների ընկալումը` ի տարբերություն անշունչ առարկաների ընկալման:

 

Ստերեոտիպ – կարծր, պինդ և տիպ բառերից: Սոցիալական հոգեբանության մեջ` պարզեցված և կարծրացած պատկերացում և գնահատական մարդկանց, խմբերի և ազգերի մասին:

 

Վերագրում – ուրիշի վարքը բացատրելիս նրա մեջ այնպիսի հատկություններ, զգացմունքներ և դրդապատճառներ տեսնելը, որոնք իրականում չկան:

 www.hogeban.info